کد مطلب:122246 شنبه 1 فروردين 1394 آمار بازدید:250
زوایایی از شخصیت امام حسن
كسانی كه زندگی امام حسن و امام حسین علیهماالسلام را دنبال می كنند به تربیت و پرورش روحی و فكری و آنچه بعد از جد و پدرشان سنت نامیده می شود خواهند رسید. آنها تربیت اسلامی را از جدشان رسول خدا صلی الله علیه و آله و پدرشان حضرت علی علیه السلام و مادرشان حضرت زهرا علیهاالسلام دریافت نموده اند و بعد از اینكه جد و مادرشان را در سن كودكی از دست دادند. این تربیت در سایه پدرشان علی بن ابیطالب علیه السلام شاگرد پیامبر صلی الله علیه و آله و تربیت یافته مدرسه وحی كه برای انسان هدایت و رحمت می آورد امتداد یافت. بر این منوال حسنین علیهماالسلام در مرحله دعوت الهی و تحمل سختیها بر اساس رسالت الهی و شكل و محتوای آن زندگی نمودند و ثمره این زندگی با هدف این شد كه حسنین علیهماالسلام اسلام مجسم بر روی زمین شدند. عناصر شخصیتی این دو امام یك نسخه واحد بوده كه در سلوك و جهت و اهداف آنها هیچ اختلافی وجود نداشت و بر حسب حكم واقعی اسلام عمل می نمودند. بر اساس این واقعیت مثالهای روشن و
[ صفحه 17]
زنده از پرورش امام حسن علیه السلام در ابعاد روحی، علمی و اخلاقی ذكر می نماییم:
1 - ویژگی روحی: این آمادگی عمیق كه امام حسن علیه السلام در روحیات همراه با خواست قلبی و خشوع وجدان یافته بود او را بسوی خدا و خداپرستان نزدیك می ساخت لذا امام صادق علیه السلام فرمود: بدرستی حسن بن علی از عبادت كننده ترین افراد در روزگار خود و زاهدترین و با فضل ترین آنها بود در روضةالواعظین نقل شده: كه امام حسن علیه السلام هنگامی كه وضو می ساخت رنگش زرد و مفاصلش به رعشه می افتاد، از وی پیرامون این مسئله سؤال شد جواب داد: حق هر كس است هنگامی كه در مقابل پروردگار عرش بایستد رنگش زرد و مفاصلش به رعشه درآید. از امام صادق علیه السلام نقل شده كه فرمود: امام حسن علیه السلام 25 حج را با پای پیاده اقامه نمود و اموالش را دوبار در راه خدا تقسیم كرد. (سه بار هم گفته شده است) از علی بن جزعان و ابی نعیم در حلیةالاولیاء و طبقات ابن سعد نقل شده كه امام حسن علیه السلام دو بار اموالش را تقسیم و سه مرتبه در راه خدا انفاق كرد. به صورتی كه كفشی را در حالیت مخفی می داد و كفشی را می گرفت. هنگامی كه بر در مسجد می رسید، سرش را بالا می برد و می فرمود كه: خدایا مهمان تو به در توست ای محسن! گناهكار به در خانه ات آمده لذا آنچه از بدی در من است بواسطه خوبی خودت درگذر. ای بخشنده. هنگامی كه به یاد مرگ و قیامت می افتاد گریه می كرد. و بسوی خدا فریاد می زد و غش می نمود. در حال خواندن قرآن به آیه ای می رسید كه در آن (یا ایها الذین آمنوا) وجود داشت می فرمود: (لبیك لبیك اللهم لبیك)، صدقه و انفاق در راه خدا را دوست داشت به طوری كه دو مرتبه اموالش را در راه خدا داد و سه مرتبه آنرا تقسیم نمود. [1] .
[ صفحه 18]
2- روح علمی: عقل زنده و باز ركن اساسی از اركان شخصیت اسلامی را تشكیل می دهد. رسول خدا صلی الله علیه و آله و ائمه هداة از خاندان پیامبر علیهم السلام بالاترین درجات شخصیت اسلامی را به اعتبار خضوع در برابر خداوند در سایه عناصر شخصیت ساز و مكنونات آن كسب نموده اند. از میان این تصور دقیق سخنهایی پیرامون امام حسن علیه السلام و سایر ائمه علیهم السلام وجود دارد كه نشان می دهد آنها توانستند نشاط فكری زنده ای در سایه امكانات زندگی كسب نمایند كه برای هیچ بشری غیر از آنها به جز انبیاء حاصل نشد كه این دلیل آن است كه ائمه علیهم السلام بواسطه آن این مسائل را دریافت می دارند، امام علی علیه السلام علم خود را یا از رسول به طور مستقیم و یا به واسطه امام قبلی دریافت می دارد. اما امور جدیدی كه انسان در زندگی با آن روبرو می شود از طریق روحیه بالا و معرفت ذاتی كه متكلمین مسلمان این علم امام را علم حضوری نامیده اند، حاصل می شود. علم امام به این صورت محتاج تعلیم نیست زیرا آنرا از طریق الهام مستقیم دریافت می دارد و الهام نیز امری درونی می باشد.
هر فرد منصفی با مطالعه زندگی ائمه علیهم السلام این حقیقت را به وضوح درك می كند كه تاریخ به علت عدم توانایی رفع اشكال در علوم معرفتی یا عدم استطاعت به ارائه جواب برای سؤالات مطرح شده یا تفسیر در امور فكری یا تشریحی یا علمی با ما سخن نگفته است در اینجا به سیره ی علمی امام حسن علیه السلام در زمینه معرفتی، علمی می پردازیم. الف: حسن بصری سؤالی از امام علیه السلام پیرامون قضا و قدر می پرسد امام حسن علیه السلام جواب می دهد: (هر كس كه به قدر چه از ناحیه خیر و چه از ناحیه ی شر ایمان نداشته باشد، كافر گشته و هر كس گناهی را به خدا نسبت دهد دچار فسق شده است. خداوند او را مورد توجه قرار نمی دهد و از وی شكست نمی خورد. بندگان از
[ صفحه 19]
مملكت وی دور نمی شوند بلكه او مالك آنهاست و آنچه دیگران توانایی دارند او بر آنها تواناتر است. همچنین امور آنها را مختارانه در میان آنها قرار داده است. هنگامی كه اطاعت نمایند از آن ضرر نمی بیند. و اگر به گناه روی آورند، شاید بر آنها منت نهد تا وضعیت كنونی آنها را متحول سازد و اگر چنین نسازد به معنای جبر نیست بلكه بر آنها منت نهاده و آنها را نسبت به آن معصیت آگاه و هوشیار گردانیده است. لذا هیچ گونه جبری در آن وجود ندارد تا مانند ملائكه باشند یا جبرا آنها را از كاری باز داشته اند و دلیل روشن تنها از آن خداست، اگر بخواهد همه را هدایت خواهد نمود...) [2] .
این عبارات عقاید و افكار عمیق امام علیه السلام را ذكر می كند بصورتی كه بدلیل عمق آن بسیاری از اهل فكر در درك آن ماندند و گروههای مختلفی همچون اشاعره و معتزله از دل آن خارج شدند آنچه از تفسیر عقاید صحیح و كلام امام علیه السلام حاصل می شود تعبیری عمیق از اصالت در فهم دانشهای اسلامی است كه ارتباط امام حسن علیه السلام را با منابع پاك رسالت و درك ایشان از مفاهیم اصیل را نشان می دهد.
ب: به او گفته شد كه زهد چیست؟ فرمود: رغبت به دوری از گناه. گفته شد بردباری چیست؟ فرمود فرو نشاندن خشم و تسلط بر نفس، گفته شد كار صحیح چیست؟ فرمود: دفع منكر بواسطه معروف، گفته شد شجاعت چیست؟ فرمود: دوری از آزار همسایگان و صبر در مقابل هموطن و قیام در برابر بدها. گفته شد مجد و بزرگی چیست؟ فرمود: تحمل در نداری و بخشش در جرم. گفته شد جوانمردی چیست؟ فرمود حفظ دین، نگهداری نفس، رحم نمودن، تعهد، ادای حقوق و مهر ورزیدن به
[ صفحه 20]
مردم...) [3] .
ج: مرد شامی از امام حسن علیه السلام پرسید: فاصله حق و باطل چه مقدار است؟ فرمود چهار انگشت. آنچه با چشم می بینی همان حق است و آنچه با گوش خود می شنوی همان باطل می باشد، مرد شامی گفت: فاصله ایمان و یقین به چه اندازه است؟ امام علیه السلام فرمود چهار انگشت ایمان همان است كه می شنویم و یقین آن است كه می بینیم. مرد شامی پرسید فاصله زمین و آسمان چقدر است؟ امام علیه السلام فرمود: به اندازه فریاد مظلوم. مرد شامی پرسید فاصله شرق و غرب چه اندازه است؟ امام علیه السلام فرمود: به اندازه مسیر حركت خورشید در روز. [4] .
د: از میراث فكر والای امام حسن علیه السلام است كه فرمود:«ای مردم هر كس اگر برای خداوند نصیحت كند، كلامش دلیل هدایت شود و خداوند او را برای ارشاد و اعمال نیك توفیق دهد و اجرش در نزد خداوند محفوظ است. و دشمن خدا ترسان و ذلیل است، لذا خدا را دائما در یاد داشته و با خشوع به خدا تقوی پیشه كنید و با اطاعت خدا به او نزدیك شوید در حالی كه او نزدیك است و اجابت می كند همانطور كه خداوند فرمود: (اگر بندگان من از دوری و نزدیكی من از تو پرسیدند بدانند كه من به آنها نزدیك خواهم بود و هر كس كه مرا خواند دعای او را اجابت می كنم باید دعوت مرا و پیغمبران مرا بپذیرند تا به سعادت راه یابند) [5] .
پس خدا را اجابت كنید و به او ایمان آورید. كسی كه عظمت خدا را بشناسد
[ صفحه 21]
هیچگاه احساس بزرگی نمی كند، متواضع می شود. و خود را ذلیل می پندارند. و درك سلامتی كه خداوند آنرا تقدیر نمود سبب تسلیم در مقابل وی می شود. در حالی كه بعد از شناخت خود را انكار نمی كنند. و بعد از هدایت گمراه نمی شوند، و بدانید كه شما انسان با تقوی را نمی شناسید مگر آنكه صفات هدایت را بشناسید و به كتاب خدا تمسك نمی جویید و آنرا نشناخته و قرائت نمی كنید مگر آنكه نویسنده آنرا درك نمایید. و اگر دلایل تحریف را نسبت به خدا مشاهده كردید مراقب باشید كسانی كه نمی دانند شما را به جهل وادار ننمایند. آنرا در نزد اهل علم دریابید زیرا كه آن نوری است كه روشنگر آنهاست و به ائمه علیهم السلام اقتدا نمایید زیرا كه بواسطه ی آنان عالم زنده و جاهل نابود شود. آنان كسانی هستند كه با بردباری، از جهل آگاهتان می كنند و منطق به راستگویی در ظاهر و باطن آنها حكم نموده و هرگز با حق مخالفت ننموده و در آن اشكال نمی كنند. از سوی خداوند برای آنها سیره و حكم معین گردیده و آن بیانی برای آگاهی است لذا هنگامی كه آن را شنیدید با عقل باطن درك نمایید و نه با عقل روایی زیرا كه راویان كتاب زیاد و متفكران در آن كم هستند و خداوند یاری دهنده است. [6] .
ه: روزی درباره ی سیاست، از امام حسن علیه السلام پرسیده شد؟ فرمود: كه آن حقوق خداوند و بشر اعم از زنده و مرده را نگهداری می كند، اما حقوق الهی ادای آن چیزی است كه درخواست نموده و دوری از آنچه نهی كرده. اما حقوق زندگان: انسان وظایف خود را پیرامون برادران خود انجام دهد و از خدمت به امت دریغ نكند و نسبت به ولی امر اخلاص داشته باشد و سر خود را در مقابل وی بالا بگیرد اگر از طریق خلاف بازنگشت. اما حقوق مردگان: خیرات برای آنها را فراموش نكنی و قبور
[ صفحه 22]
آنها را زیارت كنی كه برای آنها محاسبه می شود. این قطره ای بود از علوم و انوار معرفت و كمال عقلی كه خداوند به امام حسن علیه السلام اعطا نموده تا به صورت میراث فكری برای نسلهای آینده امت اسلامی در طول تاریخ باقی بماند. [7] .
3- زوایای اخلاقی: هنگامی كه به مطالعه این بخش از شخصیت امام حسن علیه السلام می پردازیم عناصر شخصیتی و ویژگی های اخلاقی آن امام را به روشنی ملاحظه می كنیم.
در اینجا نمونه هایی از اخلاق و روش رفتار امام علیه السلام با انسانها را برای ارائه طریق ذكر می نماییم.
[ صفحه 17]
زنده از پرورش امام حسن علیه السلام در ابعاد روحی، علمی و اخلاقی ذكر می نماییم:
1 - ویژگی روحی: این آمادگی عمیق كه امام حسن علیه السلام در روحیات همراه با خواست قلبی و خشوع وجدان یافته بود او را بسوی خدا و خداپرستان نزدیك می ساخت لذا امام صادق علیه السلام فرمود: بدرستی حسن بن علی از عبادت كننده ترین افراد در روزگار خود و زاهدترین و با فضل ترین آنها بود در روضةالواعظین نقل شده: كه امام حسن علیه السلام هنگامی كه وضو می ساخت رنگش زرد و مفاصلش به رعشه می افتاد، از وی پیرامون این مسئله سؤال شد جواب داد: حق هر كس است هنگامی كه در مقابل پروردگار عرش بایستد رنگش زرد و مفاصلش به رعشه درآید. از امام صادق علیه السلام نقل شده كه فرمود: امام حسن علیه السلام 25 حج را با پای پیاده اقامه نمود و اموالش را دوبار در راه خدا تقسیم كرد. (سه بار هم گفته شده است) از علی بن جزعان و ابی نعیم در حلیةالاولیاء و طبقات ابن سعد نقل شده كه امام حسن علیه السلام دو بار اموالش را تقسیم و سه مرتبه در راه خدا انفاق كرد. به صورتی كه كفشی را در حالیت مخفی می داد و كفشی را می گرفت. هنگامی كه بر در مسجد می رسید، سرش را بالا می برد و می فرمود كه: خدایا مهمان تو به در توست ای محسن! گناهكار به در خانه ات آمده لذا آنچه از بدی در من است بواسطه خوبی خودت درگذر. ای بخشنده. هنگامی كه به یاد مرگ و قیامت می افتاد گریه می كرد. و بسوی خدا فریاد می زد و غش می نمود. در حال خواندن قرآن به آیه ای می رسید كه در آن (یا ایها الذین آمنوا) وجود داشت می فرمود: (لبیك لبیك اللهم لبیك)، صدقه و انفاق در راه خدا را دوست داشت به طوری كه دو مرتبه اموالش را در راه خدا داد و سه مرتبه آنرا تقسیم نمود. [1] .
[ صفحه 18]
2- روح علمی: عقل زنده و باز ركن اساسی از اركان شخصیت اسلامی را تشكیل می دهد. رسول خدا صلی الله علیه و آله و ائمه هداة از خاندان پیامبر علیهم السلام بالاترین درجات شخصیت اسلامی را به اعتبار خضوع در برابر خداوند در سایه عناصر شخصیت ساز و مكنونات آن كسب نموده اند. از میان این تصور دقیق سخنهایی پیرامون امام حسن علیه السلام و سایر ائمه علیهم السلام وجود دارد كه نشان می دهد آنها توانستند نشاط فكری زنده ای در سایه امكانات زندگی كسب نمایند كه برای هیچ بشری غیر از آنها به جز انبیاء حاصل نشد كه این دلیل آن است كه ائمه علیهم السلام بواسطه آن این مسائل را دریافت می دارند، امام علی علیه السلام علم خود را یا از رسول به طور مستقیم و یا به واسطه امام قبلی دریافت می دارد. اما امور جدیدی كه انسان در زندگی با آن روبرو می شود از طریق روحیه بالا و معرفت ذاتی كه متكلمین مسلمان این علم امام را علم حضوری نامیده اند، حاصل می شود. علم امام به این صورت محتاج تعلیم نیست زیرا آنرا از طریق الهام مستقیم دریافت می دارد و الهام نیز امری درونی می باشد.
هر فرد منصفی با مطالعه زندگی ائمه علیهم السلام این حقیقت را به وضوح درك می كند كه تاریخ به علت عدم توانایی رفع اشكال در علوم معرفتی یا عدم استطاعت به ارائه جواب برای سؤالات مطرح شده یا تفسیر در امور فكری یا تشریحی یا علمی با ما سخن نگفته است در اینجا به سیره ی علمی امام حسن علیه السلام در زمینه معرفتی، علمی می پردازیم. الف: حسن بصری سؤالی از امام علیه السلام پیرامون قضا و قدر می پرسد امام حسن علیه السلام جواب می دهد: (هر كس كه به قدر چه از ناحیه خیر و چه از ناحیه ی شر ایمان نداشته باشد، كافر گشته و هر كس گناهی را به خدا نسبت دهد دچار فسق شده است. خداوند او را مورد توجه قرار نمی دهد و از وی شكست نمی خورد. بندگان از
[ صفحه 19]
مملكت وی دور نمی شوند بلكه او مالك آنهاست و آنچه دیگران توانایی دارند او بر آنها تواناتر است. همچنین امور آنها را مختارانه در میان آنها قرار داده است. هنگامی كه اطاعت نمایند از آن ضرر نمی بیند. و اگر به گناه روی آورند، شاید بر آنها منت نهد تا وضعیت كنونی آنها را متحول سازد و اگر چنین نسازد به معنای جبر نیست بلكه بر آنها منت نهاده و آنها را نسبت به آن معصیت آگاه و هوشیار گردانیده است. لذا هیچ گونه جبری در آن وجود ندارد تا مانند ملائكه باشند یا جبرا آنها را از كاری باز داشته اند و دلیل روشن تنها از آن خداست، اگر بخواهد همه را هدایت خواهد نمود...) [2] .
این عبارات عقاید و افكار عمیق امام علیه السلام را ذكر می كند بصورتی كه بدلیل عمق آن بسیاری از اهل فكر در درك آن ماندند و گروههای مختلفی همچون اشاعره و معتزله از دل آن خارج شدند آنچه از تفسیر عقاید صحیح و كلام امام علیه السلام حاصل می شود تعبیری عمیق از اصالت در فهم دانشهای اسلامی است كه ارتباط امام حسن علیه السلام را با منابع پاك رسالت و درك ایشان از مفاهیم اصیل را نشان می دهد.
ب: به او گفته شد كه زهد چیست؟ فرمود: رغبت به دوری از گناه. گفته شد بردباری چیست؟ فرمود فرو نشاندن خشم و تسلط بر نفس، گفته شد كار صحیح چیست؟ فرمود: دفع منكر بواسطه معروف، گفته شد شجاعت چیست؟ فرمود: دوری از آزار همسایگان و صبر در مقابل هموطن و قیام در برابر بدها. گفته شد مجد و بزرگی چیست؟ فرمود: تحمل در نداری و بخشش در جرم. گفته شد جوانمردی چیست؟ فرمود حفظ دین، نگهداری نفس، رحم نمودن، تعهد، ادای حقوق و مهر ورزیدن به
[ صفحه 20]
مردم...) [3] .
ج: مرد شامی از امام حسن علیه السلام پرسید: فاصله حق و باطل چه مقدار است؟ فرمود چهار انگشت. آنچه با چشم می بینی همان حق است و آنچه با گوش خود می شنوی همان باطل می باشد، مرد شامی گفت: فاصله ایمان و یقین به چه اندازه است؟ امام علیه السلام فرمود چهار انگشت ایمان همان است كه می شنویم و یقین آن است كه می بینیم. مرد شامی پرسید فاصله زمین و آسمان چقدر است؟ امام علیه السلام فرمود: به اندازه فریاد مظلوم. مرد شامی پرسید فاصله شرق و غرب چه اندازه است؟ امام علیه السلام فرمود: به اندازه مسیر حركت خورشید در روز. [4] .
د: از میراث فكر والای امام حسن علیه السلام است كه فرمود:«ای مردم هر كس اگر برای خداوند نصیحت كند، كلامش دلیل هدایت شود و خداوند او را برای ارشاد و اعمال نیك توفیق دهد و اجرش در نزد خداوند محفوظ است. و دشمن خدا ترسان و ذلیل است، لذا خدا را دائما در یاد داشته و با خشوع به خدا تقوی پیشه كنید و با اطاعت خدا به او نزدیك شوید در حالی كه او نزدیك است و اجابت می كند همانطور كه خداوند فرمود: (اگر بندگان من از دوری و نزدیكی من از تو پرسیدند بدانند كه من به آنها نزدیك خواهم بود و هر كس كه مرا خواند دعای او را اجابت می كنم باید دعوت مرا و پیغمبران مرا بپذیرند تا به سعادت راه یابند) [5] .
پس خدا را اجابت كنید و به او ایمان آورید. كسی كه عظمت خدا را بشناسد
[ صفحه 21]
هیچگاه احساس بزرگی نمی كند، متواضع می شود. و خود را ذلیل می پندارند. و درك سلامتی كه خداوند آنرا تقدیر نمود سبب تسلیم در مقابل وی می شود. در حالی كه بعد از شناخت خود را انكار نمی كنند. و بعد از هدایت گمراه نمی شوند، و بدانید كه شما انسان با تقوی را نمی شناسید مگر آنكه صفات هدایت را بشناسید و به كتاب خدا تمسك نمی جویید و آنرا نشناخته و قرائت نمی كنید مگر آنكه نویسنده آنرا درك نمایید. و اگر دلایل تحریف را نسبت به خدا مشاهده كردید مراقب باشید كسانی كه نمی دانند شما را به جهل وادار ننمایند. آنرا در نزد اهل علم دریابید زیرا كه آن نوری است كه روشنگر آنهاست و به ائمه علیهم السلام اقتدا نمایید زیرا كه بواسطه ی آنان عالم زنده و جاهل نابود شود. آنان كسانی هستند كه با بردباری، از جهل آگاهتان می كنند و منطق به راستگویی در ظاهر و باطن آنها حكم نموده و هرگز با حق مخالفت ننموده و در آن اشكال نمی كنند. از سوی خداوند برای آنها سیره و حكم معین گردیده و آن بیانی برای آگاهی است لذا هنگامی كه آن را شنیدید با عقل باطن درك نمایید و نه با عقل روایی زیرا كه راویان كتاب زیاد و متفكران در آن كم هستند و خداوند یاری دهنده است. [6] .
ه: روزی درباره ی سیاست، از امام حسن علیه السلام پرسیده شد؟ فرمود: كه آن حقوق خداوند و بشر اعم از زنده و مرده را نگهداری می كند، اما حقوق الهی ادای آن چیزی است كه درخواست نموده و دوری از آنچه نهی كرده. اما حقوق زندگان: انسان وظایف خود را پیرامون برادران خود انجام دهد و از خدمت به امت دریغ نكند و نسبت به ولی امر اخلاص داشته باشد و سر خود را در مقابل وی بالا بگیرد اگر از طریق خلاف بازنگشت. اما حقوق مردگان: خیرات برای آنها را فراموش نكنی و قبور
[ صفحه 22]
آنها را زیارت كنی كه برای آنها محاسبه می شود. این قطره ای بود از علوم و انوار معرفت و كمال عقلی كه خداوند به امام حسن علیه السلام اعطا نموده تا به صورت میراث فكری برای نسلهای آینده امت اسلامی در طول تاریخ باقی بماند. [7] .
3- زوایای اخلاقی: هنگامی كه به مطالعه این بخش از شخصیت امام حسن علیه السلام می پردازیم عناصر شخصیتی و ویژگی های اخلاقی آن امام را به روشنی ملاحظه می كنیم.
در اینجا نمونه هایی از اخلاق و روش رفتار امام علیه السلام با انسانها را برای ارائه طریق ذكر می نماییم.
[1] كشف الغمه، ج / مناقب آل ابي طالب ج 3 / مجالس السنيه / اهل بيت / توفيق، تذكرة خواص و....
[2] تحف العقول عن آل رسول (ص) / قسمت روايات از امام حسن (ع) / ص 166.
[3] همان مدرك ص 1620.
[4] مناقب آل ابي طالب / ابن شهرآشوب / باب امامت ابي محمد حسن (ع).
[5] سوره بقره / آيه 186.
[6] تحف العقول عن ال الرسول / باب امام حسن / ص 163.
[7] براي كسب اطلاعات بيشتر مراجعه كنيد حياة امام حسن / باقر شريف القرشي ج 1 ص 340.